Tác dụng dược lý của ngũ vị tử và những cần điều kiêng kỵ khi sử dụng
Ngũ vị tử là dược liệu có vị chua, tính ấm, tác dụng chỉ khái, chỉ tả, an thần, thu liễm phế khí, sáp trường và liễm hãn. Với tác dụng dược lý đa dạng, dược liệu này được ứng dụng trong các bài thuốc chữa thận tỳ hư, viêm gan mạn tính, ho lâu ngày,…
1. Tên gọi, phân nhóm
Tên gọi khác: Ngũ mai tử
Tên khoa học: Fructus Schisandrae
Họ: Ngũ vị (danh pháp khoa học: Schisandraceae)
Phân nhóm:
+Nam ngũ vị tử (Kadsura japonica)
+Bắc ngũ vị (Schisandra chinensis)
+Mộc lan (Magnoliaceae)
2. Đặc điểm sinh thái
Mô tả:
Thảo dược này là dạng cây leo có chiều dài khoảng 3m, lá hình tròn, chiều dài từ 9 – 12cm. Hoa có màu vàng, có từ 9 – 15 cánh. Quả có màu đỏ, đường kính khoảng 3cm và hạt tròn, màu vàng.
Phân bố:
Phân bố chủ yếu ở Trung Quốc.
3. Bộ phận dùng, thu hái, chế biến, bảo quản
Bộ phận dùng: Quả chín của cây.
Thu hái: Hái quả vào mùa thu.
Chế biến: Đem bỏ tạp chất và các quả hư hại, sau đó sấy hoặc phơi khô.
Bảo quản: Nơi khô thoáng.
4. Thành phần hóa học
Thảo dược có chứa các thành phần hóa học sau, bao gồm beta-chamigrene, citral, tinh dầu, vitamin E, vitamin C, sesquiterpene, desoxy schisandrin, schizandrin,…
5. Tác dụng dược lý
Theo nghiên cứu dược lý hiện đại:
+Tác dụng đối với hệ thần kinh trung ương: Nước sắc từ dược liệu có khả năng kích thích nhiều phần của hệ thần kinh trung ương của ếch. Ngoài ra, thảo dược còn làm thư giãn nhanh trên thực nghiệm ở người tình nguyện (theo Trung Dược Học).
+Tác dụng đối với hệ thần kinh ngoại biên: Sử dụng chất Schizandrin chích vào khoang bụng hoặc cho chuột nhắt uống nhận thấy có tác dụng kích thích tiết ra choline. Nếu sử dụng liều thấp thì nhận thấy có khả năng kích thích tiếp nhận nicotin (theo Trung Dược Học).
+Tác dụng lên tử cung: Thực nghiệm trên tử cung của thỏ cô lập nhận thấy nước sắc của ngũ vị tử có khả năng kích thích đồng nhất ở tử cung có thai/ không có thai. Vì vậy thảo dược này có thể dùng hỗ trợ trong việc phá thai (theo Trung Dược Học).
+Tác dụng đối với xúc giác: Nước sắc từ thảo dược có khả năng tăng độ nhận biết của xúc giác, đồng thời tăng nhãn trường và nhãn lực ở người có thể trạng khỏe mạnh.
+Tác dụng điều trị suy nhược: Cồn chiết xuất từ dược liệu có khả năng cải thiện các triệu chứng do thần kinh suy nhược như mất ngủ, hồi hộp, đau đầu, chóng mặt,… theo Trung Dược Học).
+Độc tính: Thực nghiệm đối với chuột nhận thấy dùng liều cao 10 – 15g/ kg có dấu hiệu ngộ độc (mệt mỏi, khóc thở, mất ngủ) (theo Trung Dược Học).
+Tác dụng đối với hệ hô hấp: Nước sắc từ dược liệu tác động trực tiếp đến hệ thần kinh trung ương nhằm kích thích hoạt động hô hấp. Ngũ vị tử được sử dụng để hỗ trợ triệu chứng suy hô hấp do điều trị bằng Morphine (theo Trung Dược Học).
+Tác dụng đối với hệ tim mạch: Dịch alcol của thảo dược có tác dụng giãn mạch. Khi chích 1 lượng lớn thuốc thì nhận thấy có khả năng hạ huyết áp (theo Trung Dược Học).
+Tác dụng chuyển hóa: Nước sắc từ dược liệu có khả năng dữ trự glucose và glycogen ở gan, đồng thời làm tăng mức acid lactic (theo Trung Dược Học).
+Tác dụng điều trị viêm nhiễm gan không gây vàng da.
+Dịch cồn từ dược liệu có tác dụng ức chế một số loại vi khuẩn như trực khuẩn thương hàn, kiết lị, phẩy khuẩn tả, tụ cầu vàng, phó thương hàn, cầu khuẩn viêm phổi và trực khuẩn mủ xanh.
Theo y học cổ truyền:
+Tác dụng chỉ khái, chỉ tả, an thần, thu liễm phế khí, sáp trường và liễm hãn (theo Trung Dược Học).
+Tác dụng sinh tân chỉ khát, bổ nguyên khí bất túc và trị tả lỵ (theo sách Dược dụng pháp tượng).
+Chủ trị chứng miệng khô, mệt mỏi, tả lỵ lâu ngày, ho, khát, di tinh và đổ mồ hôi trộm.
6. Tính vị
Vị chua, tính ấm (theo Trung Dược Học).
7. Qui kinh
Qui vào kinh Thận và Phế (theo Trung Dược Học).
8. Liều dùng, cách dùng
Có thể dùng ngũ vị tử ở dạng thuốc sắc, bột, cồn,… Mỗi ngày dùng từ 2 – 4g, liều cao có thể dùng đến 12g.
9. Bài thuốc
Các bài thuốc từ dược liệu ngũ vị tử, bao gồm:
- Bài thuốc chữa chứng mồ hôi trộm:Dùng bán hạ khúc 125g, nhân sâm 63g, bạch truật 63g, đại táo 30 quả, bá tử nhân 125g, mẫu lệ 63g, ma hoàng căn 63g, ngũ vị tử 63g. Đại táo đem bỏ hạt và nấu nhừ. Các vị còn lại nghiền thành bột mịn, đem trộn và nhào với thịt đại táo, làm thành viên. Mỗi viên to bằng hạt ngô đồng, mỗi lần dùng 20 – 30 viên, ngày dùng 2 lần.
- Bài thuốc chữa hoạt tinh và thận hư: Dùng mạch đông 12g, đảng sâm 12g với ngũ vị tử 6g, đem sắc uống ngày 1 thang cho đến khi khỏi.
- Bài thuốc chữa suy nhược thần kinh: Dùng nhân sâm 10 – 20g, câu kỷ tử 30g, rượu 500ml, ngũ vị tử 30g. Đem các vị ngâm với rượu trong vòng 7 ngày. Mỗi ngày dùng từ 15 – 20ml, uống trước khi ngủ.
- Bài thuốc trị di mộng tinh ở nam giới: Dùng hồ đào nhân 250g và 100g ngũ vị tử. Đem ngũ vị tử ngâm với nước trong khoảng nửa ngày cho mềm, rồi bỏ hạt và sao vàng với hồ đào. Để nguội bớt và đem tán thành bột mịn. Mỗi lần dùng 9g bột uống cùng với nước cơm.
- Bài thuốc trị háo suyễn nặng: Dùng địa long 9 – 12g, ngũ vị tử 30 – 50g, ngư tinh thảo 30 – 80g đem các vị ngâm nước trong khoảng 4 giờ. Sau đó đem sắc với lửa nhỏ, sắc 2 lần, còn lại khoảng 250ml, chia thành 2 lần dùng và uống hết trong ngày.
- Bài thuốc trị viêm gan mạn tính: Dùng linh chi, sài hồ, ngũ vị tử và đơn sâm luyện mật làm thành hoàn. Mỗi lần dùng 1 viên uống cùng nước sôi để nguội. Dùng 30 phút sau khi ăn và duy trì trong khoảng 30 ngày.
- Bài thuốc trị phế thận âm hư do cảm hàn: Dùng đảng sâm, tang phiêu tiêu và mạch đông, mỗi thứ 30g với ngũ vị tử 5g, đem sắc nước uống.
- Bài thuốc trị chứng ho do cảm hàn: Dùng ma hoàng 8g, bán hạ 8g, bạch thược 12g, chích thảo 6g, quế chi 6g, tế tân 4g, can khương 8g với ngũ vị tử 4g, đem sắc uống. Chia thành 3 lần dùng và uống hết trong ngày.
- Bài thuốc trị ho lâu ngày không khỏi: Dùng túc xác tẩm với đường sao vàng 20g với ngũ vị tử 80g. Đem 2 vị tán thành bột rồi luyện với mạch nha làm viên to bằng quả táo. Mỗi lần ngậm 1 viên cho đỡ ho.
- Bài thuốc trị ho có đờm gây khó thở: Dùng bạch phàn và ngũ vị tử bằng lượng sau. Sau đó đem tán thành bột mịn. Mỗi lần dùng 12g, dùng phổi lợn nướng chín chấm bọt thuốc ăn và uống cùng nước ấm.
- Bài thuốc trị thận hư và liệt dương: Dùng 600g ngũ vị tử tán thành bột mịn. Mỗi lần dùng 4g uống, ngày 3 lần. Khi uống bài thuốc này, cần kiêng thịt lợn, tỏi, giấm và cá.
- Bài thuốc trị cảm năng, mệt khát nước: Dùng mạch môn 10g, ngũ vị tử 5g, nhân sâm 10g, đem sắc uống.
- Bài thuốc trị tỳ thận hư hàn gây tiêu chảy: Dùng nhục đấu khấu 8g, ngô thù du 4g, bổ cốt chỉ 16g, ngũ vị tử 6 – 8g. Đem các vị tán thành bột mịn rồi trộn với nước đại táo và gừng tươi. Mỗi lần dùng 6 – 12g uống với nước muối ấm, nên dùng trước khi đi ngủ.
10. Lưu ý
Kiêng kỵ khi dùng bài thuốc từ dược liệu ngũ vị tử:
+Người có nhiệt thịnh, mới phát ban hoặc ho giai đoạn đầu không nên dùng (theo Trung Dược Học).
+Người bị viêm phế quản mới phát, gây sốt và ho không nên sử dụng.
+Phụ nữ mang thai (Ngũ vị tử có khả năng co bóp tử cung và gây sảy thai).
+Động kinh (Thảo dược có khả năng kích thích hệ thần kinh trung ương và làm bùng pháp các cơn động kinh).
+Viêm loét dạ dày tá tràng (Ngũ vị tử làm tăng tiết axit và làm nghiêm trọng hóa các triệu chứng của bệnh).
Ngoài ra khi sử dụng ngũ vị tử, cần tránh dùng đồng thời với các loại thuốc sau:
+Thuốc chuyển hóa qua Cytochrom P450 2C9, Cytochrom P450 3A4
+Tacrolimus
+Warfarin
Sử dụng ngũ vị tử có thể gây ra các tác dụng phụ như ợ nóng, chán ăn, phát ban da, ngứa, đau dạ dày,…
Thông tin về tác dụng dược lý và các bài thuốc từ ngũ vị tử trong bài viết chỉ mang tính chất tham khảo. Trước khi áp dụng cách chữa từ dược liệu này, bạn nên tham vấn bác sĩ chuyên khoa để được hướng dẫn cụ thể.
Sản phẩm liên quan
Yến Chưng Đông Trùng Hạ Thảo – Công Dụng, Cách…
Kết hợp hai loại thực phẩm giàu dưỡng chất, yến...
Giải đáp thắc mắc của độc giả cùng chuyên gia của chúng tôi!